ਭੋਗ ਅਤੇ ਵਿਲਾਸ ਦਾ ਰੋਗ

ਸੋਪਾਨ ਜੋਸ਼ੀ
ਇਹ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰਾ ਨਵੰਬਰ-ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ਉੱਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ। ਇਸ ਸਾਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਦੱਖਣ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਡਰਬਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਚੜ•ਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਪਰਚੇ, ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਅਤੇ ਵੀ.ਵੀ. ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਹੜ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਲਾਨੇ ਸਾਲ ਤੱਕ ਏਨੇ ਡਿਗਰੀ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਣ ਨਾਲ ਪਰਲੋ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਹਰ ਸਾਲ ਕਈ ਲੋਕ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਸਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬੱਸ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।
ਅਜਿਹਾ ਅਸੀ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਵੀਹ ਆਖਰੀ ਮੌਕੇ ਤਾਂ ਅਸੀ ਖੁੰਝਾ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇੱਕੀਵਾਂ ਮੌਕਾ ਹੁਣੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਫਤੇ ਤੱਕ ਇਹ ਬੁਖ਼ਾਰ ਉੱਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਉਲਾਸ ਅਤੇ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਗਲੇ ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ। ਅਤੇ ਡੁੱਬੇ ਕਿਉ ਨਾਂ? ਨਾ ਉਮੀਦੀ ਸਹਿਣ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਆਸ਼ਾ ਚਾਹੀਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ।
ਹਰ ਸਾਲ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹਤਾਸ਼ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪੈਂਦਾਂ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਮਾਯੂਸੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਉਸਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਭਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। 1992 ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਜੀਲ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਰੀਓ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ। ਇਸਨੂੰ ਧਰਤੀ ਸ਼ਿਖਰ ਵਾਰਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵੱਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਕਟਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਦੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਸੰਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਹੋਏ।

ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਏਨੇ ਕਠਿਨ ਹਨ ਕਿ ਸਮਝ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰੇ ਹਨ - ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਣ। ਅਬੁੱਝ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਰ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਲੱਗੇ ਚਾਹੇ ਨਾ ਲੱਗੇ, ਚੰਗਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀ ਲੱਗਦਾ।
ਇਸਲਈ ਤਿੰਨ ਸੰਧੀਆਂ ਦੇ ਪੇਚ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣਾ ਪਏਗਾ। ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਊਸ਼ਣ ਕਟਿਬੰਧ ਦੇ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰੂਥਲ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਰੁਚੀ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਇਸਲਈ ਜੈਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਵਧਦੇ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਦੋ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਦਂੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਖ਼ਤਮ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀ ਚੱਲਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਉੱਤੇ ਦਸਵੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੁਣੇ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਖਣ ਕੋਰੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਪਤਾ ਤੱਕ ਨਹੀ ਚੱਲਿਆ।
ਪਰ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਰ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਕਿਉਂਕਿ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸੌ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਮੀਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਕਾਰਬਨ ਦੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੋ ਤੱਕ ਕਿ ਜਦ ਅਸੀ ਸਾਹ ਵੀ ਛੱਡਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਹੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਤੋ ਮਿਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਖਣਿਜ, ਕੋਇਲਾ, ਪੈਟ੍ਰੋਲ, ਪਾਣੀ, ਜੰਗਲ ਦੇ ਰੁੱਖ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ, ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਏਨਾ ਤੇਜ਼ ਉਪਯੋਗ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸਤੋਂ ਬਣੇ ਉਪਭੋਗ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਤਾਂ ਆਈ ਹੈ ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਲ ਦੀ ਗੈਸ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਇਹ ਪੈਂਦਾਂ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਬਰਾਬਰ ਪਰਤ ਨਹੀ ਪਾਉਂਦੀ। ਨਤੀਜਾ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਰ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾ ਦਾ ਫਰਕ ਨਹੀ ਕਰਦਾ, ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਤੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀ। ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਹਾਲੇ ਵੀ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦਾ ਬਿੱਲ ਨਹੀ ਆਉਂਦਾ। ਪਰ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਨਾਲ ਹੋਏ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਬਿੱਲ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ ਚੁਕਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜੇ ਊਸ਼ਣ ਕਟਿਬੰਧ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਭਾਰੀ ਪਏਗੀ। ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਦੇ ਉੱਠਣ ਨਾਲ ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸੇ ਡੁੱਬ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਕੇ ਭਾਰਤ ਆਉਣਗੇ। ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋ ਬਣੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਰਿਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਾਤਰਾ ਦੋਵੇਂ ਬਦਲਣਗੇ। ਸੁੱਕਾ ਅਤੇ ਹੜ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਕੁੱਝ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ  ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਫਾਇਦਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਏਕੜ ਬਰਫ ਦੇ ਹੇਠਾ ਦੱਬੀ ਹੋਈ ਭੂਮੀ ਖੁੱਲ ਜਾਵੇਗੀ।
ਫਿਰ ਵੀ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਭੋਗ ਵਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਕਟੌਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀ ਹਨ। ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਤੰਤਰ ਸਾਡੇ ਇਸ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਪੈਸੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਦਾ ਹੈ। ਹਿਸਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀ ਰਿਹਾ। ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਨ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਸੰਯੂਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਦਿਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਜੜ• ਹੈ।
ਹਰ ਸਾਲ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਜਲਵਾਯੂ ਉੱਪਰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਤੈਅ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ 190 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹ ਬੈਠ ਕੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਲ। ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਖਾਸ ਮਨਹੂਸੀਅਤ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਣਬਾਜੀ ਦਾ ਭਾਵ ਨਾ ਤਾ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਮਝਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਣਾ। ਉਲਝੀ ਤੋਂ ਉਲਝੀ, ਕਠਿਨ ਤੀ ਕਠਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਝੱਖਬਾਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉਲਝਿਆ ਜਿਹਾ ਸਮਾਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਥੋੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਯੂਰਪੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ- ਅੰਗਰੇਜੀ, ਫ੍ਰੈਂਚ ਅਤੇ ਸਪੈਨਿਸ਼। ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਪਰ ਸੰਧੀ ਦ ਕ੍ਰਮ ਇੱਕ ਅਥਾਹ ਲੰਬੇ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਖੇਡ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
     ਜਦੋਂ ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਧੀ ਉੱਪਰ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਦੋਂ ਇਹ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਟੌਤੀ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼, ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ, ਆਪਣੀ ਗਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਟੌਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਗੇ। ਪਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਵੀ ਅਸਰਦਾਰ ਕਟੌਤੀ ਨਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਰ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਗਹਿਰੀ ਅਤੇ ਉਬਾਊ ਜੁਬਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਜਿੰਮੇਦਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਹੀ ਹੈ। ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੀ ਫਟੇਹਾਲੀ ਦਾ ਰੋਣਾ ਰੋਦੇਂ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕਾਰਬਨ ਗੈਸ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡਣਾ ਨਹੀ ਰੋਕ ਸਕਦੇ। ਹਰ ਤਰਕ ਦਾ ਕੁਤਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕੇ ਉੱਤੇ ਦੁੱਕੀ।
ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਰੋਦੇਂ ਅਤੇ ਇਕੱਲੇ ਦਿਖਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਅਨਮੰਨੇ ਮਨ ਨਾਲ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਆ ਗਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੱਕਰੇ ਵਾਂਗ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਫਿਰ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਭੇਜਣ ਲਈ ਠੀਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁੰਦੇ  ਵੀ ਨਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪੈਸਾ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਦੋਵੇਂ ਨਹੀ ਹੁੰਦੇ। ਜਿੱਥੇ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਵੀਹ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਸੌ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਲ ਭੇਜਦੇ ਹਨ, ਜਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮਾਹਿਰ, ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਗਰੀਬ ਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦਲ ਹੀ ਭੇਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟ,ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋ ਕੋਈ ਜੇਕਰ ਠੀਕ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਵੀ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਦੂਸਰੇ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਲਈ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਕੂਟਲੀਤਿਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਮਸੌਦੇ ਉੱਪਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੌਦੇਬਾਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਉਮੀਦ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਨੇਤਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕੱਢਣਗੇ। ਹਰ ਬੈਠਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੇਮੀ ਟਕਟਕੀ ਲਗਾਏ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਤੀਜੇ ਦਾ। ਹਰ ਸਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੇਤਾ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗੇ। ਸਾਡਾ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਭਵਿੱਖ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਉੱਚੀਆ ਗੱਲਾਂ। ਪਰ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਪੜ•ਨ ਤੇ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਪੱਕਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਪ੍ਰਣ ਨਹੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੂਟਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਮਾਹਿਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਲ ਭਰ ਦੀਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਮਰੀਆਂ ਨਹੀ ਹਨ ਤਾ ਇਸ ਸਾਲਾਨਾ ਸਰਕਸ ਸਮਾਰੋਹ ਨੂੰ ਕਰੀਬ ਤੋਂ ਦੇਖਣਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਚਲਿਤ ਕਰ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਦੀ ਗੈਸ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀ ਉਹ ਸਭ ਵਿਗਾੜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬਚਕਾਨੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕੋਈ ਦੋ ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਤਪਤੀ 450 ਕਰੋੜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਅੰਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਹੀ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀ।
ਇਸਲਈ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਡੇ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀ ਵਿਗਾੜ ਸਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਰਲੋ ਆਵੇਗੀ ਤਾਂ ਅਸੀ ਉਸੇ ਤਰਾ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ ਜਿਸ ਤਰਾ ਕਦੇ ਡਾਇਨਾਸੋਰ ਹੋਏ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ  ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਵੇਗੀ। ਜੇਕਰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਹੀ।
ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਵਿਕਾਸ ਜਿਸਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ 'ਏਵੋਲਿਊਸ਼ਨ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਤਰਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕੋ ਕਾਰਣ ਰਿਹਾ ਹੈ - ਪਰਿਵਾਰਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕਤਾ। ਇਸੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵੱਡੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਬੰਦ ਮੁੱਠੀ ਲੱਖ ਦੀ।
ਪਰ ਪਿਛਲੇ 600 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਰਸਤਾ ਯੂਰਪ ਨੇ ਚੁਣਿਆ ਹੈ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਭੋਗ, ਰੱਬ ਨੂੰ ਅਰਪਿਤ ਕਰਕੇ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੀ। ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬੰਗਲਾ, ਗੱਡੀ, ਟੀ.ਵੀ., ਫਰਿੱਜ ਆਦਿ ਅਲੱਗ ਤੋਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਅਸੀ ਘੋਰ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ ਬਿਨਾਂ ਗਵਾਂਢੀ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕੀਤੇ ਮਜੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਜਦ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਹੋਵੇਗੀ ਉਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਾਲਟੀ ਉਠਾ ਕੇ ਗਵਾਂਢੀ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਉਣਾ ਪਏਗਾ। ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੁਡਨਾ ਪਏਗਾ ਆਪਣੀ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਵੱਲ।
ਪਰ ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਅਸਾਨ ਨਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਸਮਝਣੀ ਪਏਗੀ। ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਸਾਡਾ  ਘਰ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰਾ ਸਾਡਾ ਸ਼ਰੀਰ ਕਰੋੜਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੀ ਸਾਡੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਕਰੀਬ 9,00,00,000 ਕਰੋੜ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਹਨ। ਇਸਨੂੰ ਹੋਰ ਸਰਲ ਜਾਂ ਕਠਿਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਰੋਲ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਲਉ। ਤਦ ਇਹ ਸੰਖਿਆ ਹੋਵੇਗੀ 9,00,00,00,00,00,00,000। ਇਹ ਸਭ ਸਾਡੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਜੀਵੀ ਦੀ ਤਰਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸਾਡਾ ਸ਼ਰੀਰ ਖਾਣਾ ਨਹੀ ਪਚਾ ਸਕਦਾ।
ਹਿਹ ਜੀਵਾਣੂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੀਵਿਤ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾਉਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੁਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਨਹੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਪਰ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਣੂ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਯਜਮਾਨ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਹ ਜੀਵਾਣੂ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਵੀ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸਲਈ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸਕਣ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀ ਬਣਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਸ਼ਰੀਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਣੂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਐਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ ਤਾਂ ਅਸੀ ਬਾਜਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਐਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਖਰੀਦ ਕੇ ਖਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਸਾਡਾ ਧਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਤਾਉ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਬਨ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਤੇ ਜੁਕਾਮ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੋ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਲੜਾਈ ਸਿਰਫ ਅਸੀ ਹਾਰ ਹੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿੱਤ ਨਹੀ ਸਕਦੇ। ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਯਜਮਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਰ ਦੇਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਾਂਗ ਦੂਸਰਾ ਯਜਮਾਨ ਨਹੀ ਮਿਲੇਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਗ੍ਰਹਿ ਨਹੀ ਪਤਾ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਚੱਲ ਸਕੇ। ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਧਰਤੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਐਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਬਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਨਹੀ ਤਾਂ 20, 50 ਜਾਂ 100 ਸਾਲ ਬਾਅਦ।
ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਝੱਲ ਕੇ ਬਚ ਵੀ ਗਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਦੀਆਂ ਸੌਦੇਬਾਜੀਆਂ, ਬਹਿਸਾਂ ਅਤੇ ਸੰਧੀਆਂ ਕਰਕੇ ਨਹੀ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਸੀ ਤਾਂ ਬਚਾਂਗੇ ਆਪਣੀ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਰਕੇ। ਅਤੇ ਜੋ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰੀਬ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਰੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਹੋਵੇ ਜਾ ਸ਼ਹਿਰ, ਗਰੀਬ ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਸਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸਾਧਨ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਗਰੀਬ ਦਾ ਘਰ ਹੇਲਾ ਵੱਡਹਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਕੱਢ ਸਕੇ। ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣਗੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਅੜਚਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸਦੇ ਵਿਲਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਮਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਇਸੇ ਭੋਗ-ਵਿਲਾਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨੇਤਾ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਲ ਪਰ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ  ਪੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਦੀਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ, ਆਊਟਲੁੱਕ ਟ੍ਰੈਵਲਰ, ਤਹਿਲਕਾ, ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ ਅਤੇ ਡਾਊਨ ਟੂ ਅਰਥ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਪੰਤ੍ਰਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸੋਪਾਨ ਜੋਸ਼ੀ ਹੁਣ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾਨ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।