Friday 20 January 2012

ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ: ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਾਰਾਂਸ਼

ਡਾ. ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੁਪੇਲਾ
(ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਅਰਧ-ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਊਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਅੰਤਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਸਲ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਨ, ਪਤਨਚੇਰੂ, ਆਧਰਾਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼

ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਖਾਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਾਤਿਕ ਵਾਧੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭੂਮੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸਲਈ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧੇ ਹੋਏ ਉਤਪਾਦਨ (ਉਪਜ ਪ੍ਰਤਿ ਭੂਮੀ ਇਕਾਈ) ਅਤੇ ਕੀੜਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਦਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ, ਖੇਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖੇਤੀ ਰਸਾਇਣਾਂ ਅਤੇ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ  ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਚਲਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਕੰਮ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨਸਾਰ ਖੇਤੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈਆ ਹਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤਕਨੀਕ ਆਧਾਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਅਤੇ ਖਾਧ-ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਦਸ਼ਕ ਤੋ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੜੋਤ ਹੈ। [Chand and Haque 1998, Economic and Political Weekly 33(26): 1 108 -112]  ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ 30 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਦੇ ਵੀ ਉਭਰੇ ਹਨ। (www.gcrio.org/ipcc/techrepI/agriculture.html)

ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਖੇਤੀ (ਰਸਾਇਣਿਕ ਖੇਤੀ) ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਰਗਾਰ ਬਦਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਭਰੀ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਠੋਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਤਾਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਰਸਾਇਣ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਗਵਾਢੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। (http://infochangeindia.org/ agenda/agricultural-revival/the-new-natural-economics-of-agriculture.html) ਕਈ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ (http://www.indiawaterportal. org/search/node/o.p.%2੦rupela) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ - ਖਾਧ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, (http://www.fao.org/docs/eims/upload/275960/ al185e.pdf)  ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਪਰਿਣਾਮ ਪਾਏ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਆਈ ਸੀ ਏ ਆਰ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਦਰਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਵਿਭਾਗ ਸਭ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ) ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਕ ਸਮਝ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਨਹੀ ਕਰਦੀ ਸਿਵਾਏ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ। ਅਧਿਕਾਰਕ ਸਮਝ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 
(À) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਅਧੀਨ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। 
(ਅ) ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਕੰਪੋਸਟ ਖਾਦ ਨਹੀ ਹੈ। 
(Â) ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਅਤੇ 
(ਸ) ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਬੀ ਟੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 
ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰਕ ਸਮਝ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਤੋ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਛੋਟੇ ਭੂ-ਖੰਡਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਸਫਲ ਕਿਸਾਨ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਉੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਲਾਭ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਸਲੀ ਮਾਹਿਰ ਹਨ। ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਪਰਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।   

ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਅਤ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਿਸਨੇ ਕਈ ਸਫਲ ਜੈਵਿਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋ ਵੀ ਕਾਫੀ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ (10 ਸਾਲ ਦੇ ਲਈ), ICRISAT“ ਦੇ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਭੂ-ਖੰਡਾਂ ਉੱਤੇ (2000 ਵਰਗ ਮੀ.) ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਮੇਰੇ ਸਹਿਕਰਮੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਮੇਰੇ ਤਰਕ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਖਾਮੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣਗੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਵੇਗੀ।
1. ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ 30 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਪੋਟਾਸ਼ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੀ ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਤਰ ਉੱਤੇ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
2. ਇਹ ਸਾਰੇ 30 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ/ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਬਾਇਓਮਾਸ (ਪੱਤੇ, ਟਹਿਣੀਆਂ, ਫੁੱਲ, ਫਲ ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ਕੇਵਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੰਚਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਪਾਤ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ।
3. ਇਹ ਸਾਰੇ 30 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ - ਉਪਲਬਧ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਨਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਣ-ਉਪਲਬਧ ਜਾਂ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ। ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਬਾਇਓਮਾਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਇਹਨਾਂ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਾ ਅਣੁਉਪਲਬਧ ਜਾਂ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਅੰਸ਼ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
4. ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਭੂਮੀ ਪਰੀਖਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਕੋਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ ਨੂੰ ਬੱਝਵੇ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਪਣ ਲਈ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਜਾਂ ਯੰਤਰ ਵੀ ਨਹੀ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ, ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਪਾਉਣੀ ਹੈ, ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਜੈਵਿਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਬੱਝਵੇ ਅਤੇ ਅਣਉਪਲਬਧ ਰੂਪਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜੀਵ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਬਹੁਫਸਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਦਿ ਬੱਝੇ ਜਾਂ ਅਣਉਪਲਬਧ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
5. ਕੇਵਲ ਵਰਖਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਮਾਤਰ ਤੋਂ ਪੰਜਵੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 3.5 ਟਨ ਸੁੱਕਿਆ ਬਾਇਓਮਾਸ (ਪੱਤਿਆ ਅਤੇ ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ) ਪ੍ਰਤਿ ਹੈਕਟੇਅਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਬਾਇਓਮਾਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 80 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 10 ਕਿਲੋ ਫਾਸਫੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਇਓਮਾਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੁੱਗਣੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। 
6. ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਣ-ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਤਹ ਤੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਵੱਡੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
7. ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਗੋਬਰ ਆਧਾਰਿਤ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿਆਨ ਤੋ ਤਿਆਰ (ਖਮੀਰੀਕ੍ਰਿਤ) ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ 30 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਣੁਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਪਲਬਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ।
8. ਜੇਕਰ ਖੇਤੀ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਮਾਰੇ ਨਾ ਜਾਣ ਜਾਂ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਕਈ ਤਰਾਂ ਦੇ ਲਾਭਕਾਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ ਨੂੰ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣਾ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ, ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਫਫੂੰਦ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨਾ।
9. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜਨਸਸ਼ਖਿਆਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ 'ਰਾਈਜੋਬੀਆ' ਨਾਮਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਜੋ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਅਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਲਾਇਕ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ (ਜਿਸਨੂੰ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
10. ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲ 50 ਤੋਂ 60 ਫੁੱਟ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਲਗਾਏ ਰੁੱਖਾਂ (ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ, ਫਲਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ, ਜਲਦੀ ਵਧ ਕੇ ਬਾਇਓਮਾਸ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ,ਜੜ੍ਹੀ -ਬੂਟੀਆਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ) ਦੀ ਵਲਗਣ (ਗਲਿਆਰਾ) ਤੋਂ ਉੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਰੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਟਹਿਣੀਆ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖਾਲੀ ਜਗਾ ਨੂੰ ਢਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰੁੱਖ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੋ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਲੈ ਕੇ ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਟਹਿਣੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਸਤਹ ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉੱਚ ਉਪਜ ਲੈਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਵਾੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਫ਼ਸਲ ਉੱਪਰ ਨਾ ਪਏ।
11. ਬਾਇਓਮਾਸ ਦੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਖਾਲੀ ਜਗਾ ਨੂੰ ਢਕਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਯਮਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਨਿਯਮਿਤ ਪੂਰਤੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੁਧਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲ ਸੁੱਕੇ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਪੈਦਾਵਾਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
12. ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਰ ਕੀੜ੍ਹੇ ਦੇ ਲਈ ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਦਾਲ ਦੀਆਂ ਫਲੀਆਂ ਜਾਂ ਕਪਾਹ ਦੇ ਟੀਂਡੇਂ ਵਿੱਚ ਮੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਦੇ 300 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ। ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬੰਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
13. ਪੰਛੀ ਕੀਟ ਨਿਯੰਤ੍ਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕੁਸ਼ਲ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਕੀੜੇ ਅਤੇ ਸੁੰਡੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾਂ ਭੋਜਨ ਹਨ (ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ)। ਖੇਤ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਲੱਗੇ ਰੁੱਖ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਟਿਕਾਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਕ੍ਰਮਿਤ ਕੀੜੇ ਖਾਣ ਨਾਲ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
14. ਖਰਪਤਵਾਰ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਖਰਪਤਵਾਰ (ਜਿਵੇਂ ਬਾਥੂ) ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਖਾਣ ਹਨ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਖਰਪਤਵਾਰ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਕੀੜਿਆਂ( ਜਿਵੇਂ ਲੇਡੀ ਬਰਡ ਬੀਟਲ, ਜੋ ਕਿ ਚੇਪੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾਂਦੀ ਹੈ) ਦੇ ਲਈ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਖੇਤੀ ਪਦਤੀ ਠੋਸ ਵਿਗਿਆਨ ਉੱਪਰ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਖੋਜ ਕੰਮ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਦਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਬਣਾ ਦੇਵੇ। ਇਸ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਹੱਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੰਭੀਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖੇਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਚੁਨੌਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆਈਏ। ਚੁਨੌਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਜੈਵਿਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਗਿਆਨ ਅਧਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜੇ। ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਫੈਲਾਅ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਬਣਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸੇ, ਮਸਲਨ ਇੱਕ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬਦਲਵੇਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਗਵਾਂਢੀ ਖੇਤ ਜਿੱਥੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਖੇਤੀ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਪਜ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਫਲ  ਜੈਵਿਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉੱਚ ਉਪਜ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਖੇਤੀ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਉੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਲੈਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਵਿਵਸਥਾ(ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਾਂ ਵਿਭਾਗਾਂ) ਦੇ ਕੋਲ। 

* 23-24 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਸੰਗੋਸ਼ਠੀ ਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਭਾਸ਼ਣ

No comments:

Post a Comment